Nằm gần quốc lộ kết nối thành phố Quy Nhơn và Tây Nguyên, Gò Sành là nơi được du khách yêu thích.
Người dân Phú Quảng nói rằng họ thường tìm thấy nhiều mảnh gốm bằng đất sét hoặc những chiếc bát, đĩa và cốc không bị hư hại khi họ đang đào bới xây dựng nhà cửa hoặc dọn đất để canh tác. Mặc dù họ không biết khi nào các đồ tạo tác được chôn cất, họ đoán rằng đồ gốm cổ và các sản phẩm men được sản xuất bởi người Chăm. Trong những năm 1970, gốm sứ Go Sành xuất hiện ở nhiều khu vực cổ xưa, thu hút sự chú ý của các nhà nghiên cứu gốm sứ Việt Nam và nước ngoài. Tháng 3 năm 1974, một nhóm các nhà khảo cổ học từ thành phố Hồ Chí Minh đến làng Phú Quang để nghiên cứu. Mặc dù họ không khai quật, họ cho rằng người Chăm đã sản xuất ra sản phẩm.
 |
| Ảnh 1. Những sản phẩm gốm Gò Sành được khai quật và trưng bày |
Từ những năm đầu của thế kỷ XX, đã có nhiều cuộc tìm kiếm, thăm dò và khai quật của các học giả người Pháp tiến hành trên một phạm vi rộng lớn nghiên cứu về văn hóa Chăm. Tuy nhiên, chưa thấy một tài liệu nào đề cập đến các di tích lò nung và sản phẩm gốm cổ. Vào những năm 70 của thế kỷ XX, giới nghiên cứu mới biết đến gốm Chămpa sưu tập của linh mục Mai Văn Tôn sưu tầm được quanh kinh đô Trà Kiệu (Quảng Nam). Nhưng trong sưu tập của ông, người ta cũng chỉ biết đến sản phẩm đất nung (không có sản phẩm gốm tráng men). Đến những năm 80 của thế kỷ XX, Raxana Brown - một nhà nghiên cứu gốm cổ Đông Nam Á, là người đầu tiên đề cập đến các sản phẩm gốm men của người Chăm. Trong luận án tiến sĩ của bà Gốm Đông Nam Á niên đại và giám định, địa danh Gò Sành – nơi sản xuất ra những sản phẩm ấy, mới thực sự gây được sự chú ý của giới nghiên cứu trong và ngoài nước.
Cảnh quan địa lý Gò Sành
Gò Sành là một xóm của làng Phong Đông, thôn Phụ Quang, xa Nhơn Hòa, huyện An Nhơn, cách thị trấn Bình Định 7km, cách thành phố Qui Nhơn 30km về hướng tây bắc và ở vị trí 13°52’ vĩ bắc, 109°5’ kinh đông.
Gò Sành là một cồn đất cao, chạy dọc theo bờ nam sông Côn, hướng đông tây. Hiện nay, toàn bộ khu gò là đất thổ cư, ba mặt là ruộng đất canh tác. Phía bắc giáp sông Côn, phía đông giáp cánh đồng Gò Lùm, phía tây và phía nam giáp đất canh tác hoa màu. Nơi đây là một vị trí rất thuận lợi về giao thông đường thủy, một vùng giàu có về nguyên liệu đất sét, xung quanh có nhiều gò đồi, rừng núi nên nguồn dự trữ chất đốt rất lớn. Qua khảo sát, trung tâm gốm cổ Gò Sành có khoảng 20 dấu tích lò nung hiện còn.
Quá trình phát hiện và nghiên cứu
Quá trình phát hiện: Tại Gò Sành, những hiện vật như chén, đĩa, hũ, vò... được người dân địa phương phát hiện trong quá trình canh tác từ rất nhiều đời, và trong dân gian vẫn lưu truyền là đồ Hời (đồ Chàm). Do vậy, nhiều người không dám cất giữa hoặc sử dụng những đồ vật tìm thấy từ trong lòng đất Gò Sành.
Đến những năm 1970 - 1971, những chén, đĩa, hũ ấy trở thành một thứ hàng hóa có giá trị về mặt kinh tế, thì một làn sóng đào bới tìm cổ vật tại Gò Sành của người dân địa phương diễn ra nhộn nhịp. Những đồ vật được lấy lên từ lòng đất Gò Sành, đã theo chân những người buôn bán đồ cổ đi vào thị trường mua bán cổ vật lúc bấy giờ. Các nhà chức trách cũng như những người làm công tác nghiên cứu gốm cổ ở miền Nam Việt Nam và một số học giả nước ngoài bắt đầu để mắt đến dòng gốm mới phát hiện này.
Người có công báo dẫn phát hiện gốm cổ Chămpa Gò Sành là ông Nguyễn Hượt, một chủ sưu tập cổ vật tại Qui Nhơn (là bố nhà sưu tập Nguyễn Vĩnh Hảo - chủ nhân nhà trưng bày gốm Gò Sành hiện nay). Tháng 3 năm 1974, một phái đoàn của Viện Khảo cổ học Sài Gòn gồm các ông: Nguyễn Bá Lăng - Giám đốc, Đoàn Văn Xuân - Chánh sự; Nghiêm Thẩm - Quản thủ Viện Bảo tàng Quốc gia Sài Gòn đã đến Gò Sành để khảo sát xác minh. Đoàn đã nghiên cứu những hiện vật được tìm thấy như bát, đĩa, cốc, chén, bình và ngói lá tại các điểm như gò Cây Quăng, gò Cây Thị, gò Cây Me, gò Cây Duối... Không tìm thấy dấu vết lò nung, nên các nhà khảo cổ đã nghi ngờ về chủ nhân của các lò gốm là người Chăm theo lời truyền miệng của người dân địa phương. Lúc bấy giờ, việc đào bới tìm cổ vật tại khu lò gốm cổ Gò Sành được các nhà chức trách sở tại nghiêm cấm. Mặt khác, cơn sốt cổ vật Gò Sành tạm lắng, không còn hấp dẫn giới buôn đồ cổ như trước đây. Do vậy, việc đào bới tìm cổ vật ở đây không còn diễn ra và gốm cổ Gò Sành lại theo thời gian đi vào quên lãng.
Hơn 10 năm sau (cuối thập niên 80), những sản phẩm gốm tìm được tại Gò Sành lại được nhắc đến. Trên cơ sở những hiện vật gốm trong bộ sưu tập gốm cổ của ông Hà Thúc Cần có nguồn gốc tại Gò Sành, Tiến sĩ Roxana Brown đã dành một chương viết về những sản phẩm gốm cổ Gò Sành.
Cuối năm 1990, trong đề tài nghiên cứu gốm cổ Việt Nam, Viện Khảo cổ học Việt Nam phối hợp với Bảo tàng Tổng hợp Bình Định lập đề án khai quật nghiên cứu khu di tích này. Để có căn cứ khoa học cho việc xúc tiến khai quật chính thức, tháng 8 năm 1991, Bảo tàng Tổng hợp Bình Định đã có bước điều tra khảo sát các di tích có dấu hiệu là nơi sản xuất gốm ở đây. Đồng thời, đào thám sát đã phát hiện ra một thành lò nung gốm cổ.
Tháng 8 năm 1991, Bộ Văn hóa Thông tin Thể thao và Du lịch cấp giấy phép cho Viện Khảo cổ học Việt Nam phối hợp với Bảo tàng Tổng hợp Bình Định tiến hành khai quật. Sau 15 ngày, kết quả cuộc khai quật đã bóc tách khu lò gồm cổ đầu tiên tại Gò Sành. Do hạn chế về thời gian và kinh phí, nên phần bầu đốt của lò chưa được khai quật. Tuy nhiên, trong đợt khai quật lần này đã thu được một số lượng hiện vật phong phú về loại hình như con kê, bao thơi, cốc, chén, đĩa, bát... và hàng chục ngàn mảnh gốm nhiều loại hình khác nhau.
Tiếp tục đề tài nghiên cứu, tháng 8 năm 1992, Viện Khảo cổ học Việt Nam và Bảo tàng Tổng hợp Bình Định khai quật một lò gốm khác trong quần thể khu di tích Gò Sành. Điểm khai quật có tục danh là gò Cây Mận. Kết quả khai quật đã phát hiện trên cùng một nền lò có nhiều lần cải tạo nền và cấu trúc lò. Trong đợt khai quật này, chỉ mới làm rõ khu lò trên và một phần bờ tường phía nam khu lò dưới.
Tháng 7 năm 1993, tiếp tục khai quật lò Cây Mận và khai quật làm rõ bầu đốt lò Cây Quăng. Lần khai quật này có sự tham gia của một số nhà khảo cổ học người Nhật. Mặc dù, qua các đợt khai quật chỉ giải quyết từng phần của các khu lò gốm, nhưng cũng chứng minh được ở Gò Sành, các khu lò gốm cơ bản đều có mẫu số chung về cấu trúc lò cũng như sản phẩm làm ra.
Tháng 3 năm 1994, di tích gò Cây Mận được Viện Khảo cổ học Việt Nam, Bảo tàng Tổng hợp Bình Định cùng các nhà khảo cổ học Nhật Bản tiếp tục khai quật. Kết quả, bóc tách làm rõ từng lò một qua các lần cải tạo lò, từ sớm đến muộn.
Sau khi tư liệu khai quật lò gốm Gò Sành công bố, đã gây được sự chú ý của giới nghiên cứu trong nước và quốc tế, nhất là các nhà khảo cổ quan tâm đến gốm cổ khu vực Đông Nam Á và vùng Trung cận Đông.
Sản phẩm gốm cổ Gò Sành trong thị trường mậu dịch:
Kỹ thuật xây dựng lò và đốt lửa tại trung tâm sản xuất gốm cổ Gò Sành khá hoàn thiện, nên sản phẩm làm ra đạt đến trình độ qui chuẩn, chất lượng ngang tầm với các trung tâm gốm cổ truyền thống khác cùng thời. Sản phẩm gốm Gò Sành không chỉ đáp ứng nhu cầu trong nước, mà còn vươn ra khỏi phạm vi quốc gia trao đổi với các vùng lãnh thổ khác.
Kết quả những cuộc khai quật ở Tây Nguyên công bố, cho biết trong một nơi cư trú của người Mạ đã tìm thấy 2.090 cổ vật gốm sứ. Trong số đó, có đến 1.650 hiện vật đã được thẩm định có nguồn gốc từ Bình Định, chủ yếu là các loại hình tô, đĩa, hũ, ché với các màu men khác nhau như xanh nhạt, vàng xám, vàng chanh, cỏ úa. Nhiều đồ gồm có dấu ấn kỹ thuật con kê, loại hình thuộc giai đoạn sớm của gốm Chăm. Sự có mặt của đồ gốm Gò Sành ở cao nguyên cho ta một nguồn tư liệu chắc chắn về sự tham gia gốm Chăm vào thị trường trao đổi nội địa.
Dòng gốm cổ Bình Định tìm thấy ở nước ngoài đã có nhiều tư liệu đề cập. Đáng chú ý là công bố của Aoyagi trong bài Đồ gốm Việt Nam đào được trên các hòn đảo Đông Nam Á. Trong bài viết này, tác giả đã công bố 32 địa điểm tìm thấy gốm cổ Bắc Việt Nam. Có ý kiến cho rằng, đó là những đồ gốm cổ có nguồn từ Trung Quốc. Nhưng sau khi điền giã tại Bình Định, tận mắt nhìn thấy những sản phẩm tìm thấy trong các đợt khai quật tại Gò Sành, ông đã xem xét lại toàn bộ những nhận định trước đây. Những đồ gốm cho rằng của Bắc Việt Nam hoặc Trung Quốc trước đây đã được tác giả đính chính lại và khẳng định: nó là những sản phẩm được sản xuất tại Gò Sành Bình Định chứ không phải nơi nào khác. Trong tư liệu của Allisoni Diem được công bố “Những đồ gồm có niên đại thế kỷ XV phát hiện trong con tàu đắm tại đảo Pandanan – Philippin”, phát hiện tháng 6 năm 1993, khai quật tháng 1 và tháng 5 năm 1994, đã thu được 4.722 hiện vật nguyên và những hiện vật có thể phục chế được nguyên dạng. Trong đó, có 3.228 hiện vật không tráng men ở chính giữa để (kỹ thuật ve lòng), những đĩa sành tráng men xanh nhạt hay vàng nhạt, có thành cong và mép bẻ ra ngoài, đĩa nông lòng có mép thẳng. Những hiện vật này được xác định niên đại thế kỷ XIV – XV. Các dạng đĩa trên còn được tìm thấy ở di chỉ mộ cổ Balinao, Calagan đảo Luzon của Philippin. Theo Allisoni Diem, các đĩa này được sản xuất tại Gò Sành và các khu vực khác tại tỉnh Bình Định ngày nay. Trên con tàu đắm, còn có 75 bình khác cũng được sản xuất tại Bình Định.
 |
| Ảnh 2. Hiện vật gốm được trưng bày trong bảo tàng |
Những thông tin từ con tàu đắm Pandanan đã cho ta một nguồn tư liệu đáng tin cậy về sự tham gia của các trung tâm sản xuất gốm Bình Định vào thị trường trao đổi xuất khẩu sản phẩm trong khu vực Đông Nam Á.
Ngoài khu vực Đông Nam Á, gốm Chămpa Bình Định còn có mặt ở vùng Trung Cận Đông. Các nhà khảo cổ học Nhật Bản đã phát hiện hai di chỉ khảo cổ là Altur nằm ở phía Nam đảo Sinai và bên bờ phía Tây của vịnh Suez có gốm cổ Chămpa Bình Định. Trên vùng bán đảo Ả Rập, tại thương cảng Junfa cũng tìm thấy một số mảnh gốm hoa lam và gốm đơn sắc của lò gốm Chăm Bình Định.
- Chủ nhân sản phẩm gốm Gò Sành:
Năm 1991 - 1992, sau khi khai quật lò gốm Gò Sành, Bảo tàng Tổng hợp Bình Định cùng Viện Khảo cổ học Việt Nam tiếp tục khảo sát nghiên cứu các khu lò gốm khác ngoài trung tâm Gò Sành và đã phát hiện thêm 3 trung tâm sản xuất gốm khác là:
- Trường Cửu - thuộc xã Nhơn Lộc, huyện An Nhơn.
- Gò Hời, gò Cây Ké - thuộc xã Tây Vinh, huyện Tây Sơn.
- Gò Cây Me - thuộc xã Nhơn Mỹ, huyện An Nhơn.
Tất cả 4 trung tâm sản xuất gốm cổ đều nằm phía tây thành Đồ Bàn và gần như có cùng một mẫu số chung về: kỹ thuật xây dựng lò, vị trí phân bố, cấu trúc mặt bằng, kỹ thuật nung, nguyên liệu sản xuất, tạo dáng, màu men, hoa văn trang trí...
Khi một số công bố đầu tiên về phát hiện trung tâm gốm Gò Sành trên đất Bình Định là của người Chămpa, có một vài nhà nghiên cứu còn nghi ngờ, còn có giả thuyết cho rằng của người Việt. Thế nhưng, trong Các điều ghi chú về làng gốm Bình Định của Roland và Bulteau, là tư liệu duy nhất viết về làng gốm Bình Định, tổng cộng có 17 làng, thì không có tên làng nào trùng với các địa điểm gốm cổ được phát hiện. Trong lịch sử, người Việt vào vùng đất Vijaya bắt đầu từ sau năm 1471, và tất cả những làng nghề trên mới bắt đầu hình thành và phát triển từ thời Gia Long, các loại hình sản phẩm được sản xuất tại các làng này cũng như cấu trúc lòng nung, kỹ thuật đốt lò hoàn toàn khác biệt trung tâm gốm Gò Sành. Mặc dù, gốm Gò Sành có một số nét tương đồng với kỹ thuật sản xuất gốm truyền thống của người Việt ở phía bắc như sử dụng con kê, bao nung... Nhưng sự khác biệt về kỹ thuật xây dựng lò, màu men, hoa văn giữa gốm Gò Sành và Đại Việt chứng minh hai dòng gốm hoàn toàn khác nhau của hai dân tộc Việt – Chăm.
Việc phát hiện những dòng chữ Chăm viết trên hiện vật trang trí tìm thấy ở các cuộc khai quật lò gốm Gò Sành và những hiện vật tùy táng như các tượng thờ, đồ trang sức Chăm cùng với đồ gia dụng phát hiện năm 1999, trong thành Đồ Bàn là chứng cứ tin cậy, khẳng định thêm về chủ nhân những lò gốm cổ thế kỷ XIII - XV ở Bình Định. Ngoài ra, tại khu lò gốm Cây Me còn tìm thấy 2 mảnh khuôn in với mô típ hoa văn móc xoắn mang phong cách Chăm rõ nét. Kết quả các đợt khai quật khu lò gốm Gò Sành cộng với các tư liệu con tàu đắm Pandanan có thể khẳng định rằng: chủ nhân trung tâm gốm Gò Sành cũng như Gò Cây Me, Gò Hơi, Gò Cây Ké, Trường Cửu là người Chămpa.
Trong các cuốn sách lịch sử về nền móng và sự phát triển của Bình Định, hiện vật hiện có, so sánh các mẫu thiết kế của các cuộc trưng bày và các kết quả điều tra dân tộc học, các nhà nghiên cứu đã đưa ra một kết luận rõ ràng rằng người Chăm cổ xưa thực sự là chủ sở hữu Lò gốm ở Gò Sanh và các địa phương lân cận khác tại Bình Định.
